کد مطلب:179612 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:232
صحیفه سجادیه، اصول و شیوه های تربیتی مناسب
امام سجاد مهمترین اصولی را كه در تربیت انسان به كار می گیرد خداشناسی و خودشناسی است. هدف نهایی تربیت انسان را نیز معرفت خدا و رسیدن به قرب الهی، معرفی می كند كه همان فلسفه خلقت انسان است. امام (ع) با محور قرار دادن خدا در دعاهای مختلف، به ما می فهماند كه محور زندگی انسان در تمام شؤون آن باید خدا باشد و به گونه ای مناجات می كند كه حضور دائمی خداوند در متن زندگی را بیاموزد. شناخت هر چه بیشتر خدا، نقش مهمی در قرب به او دارد. بدون شناخت خداوند، تقرب به او امكان پذیر نیست. [1] .
تخلق به اخلاق الهی، كسب ایمان و تقوا، توكل به او و... همه در گرو شناخت هر چه كاملتر اوست. شناخت سطحی، تمسك و ارتباط ضعیف را اقتضا می كند و برعكس، هر چه شناخت وسیع تر و عمیق تر گردد، زمینه ارتباط مستحكم تر می شود.
بدین منظور امام (ع) در دعاهای بسیاری به مسأله «خداشناسی» پرداخته و با اشاره به موضوعاتی چون توحید و مراتب آن، ذات و صفات خدا (كه پیش از این بیان شد) در تقویت و تعمیق شناخت ما كمك می كند.
همچنین خودشناسی در تربیت انسان، از ابعاد مختلف دارای اهمیت است. اینكه انسان بفهمد موجودی است دو بعدی كه هم دارای فطرت است و هم طبیعت گرا است، و درك این موضوع كه فطرت او دارای ابعاد ادراكی و گرایشی است، نقطه ی بسیار مهمی برای شروع حركت و تكامل در مسیر زندگی است. چون موجب می شود هر كس با شناخت نقاط قوت و نقاط ضعف خود بفهمد كه چگونه به ترقی و تعالی می رسد و از كدام سمت و سو ضرر و زیان می بیند و خطرگاه ها كجاست.
لذا، قرآن مجید یكی از راه های معرفت خدا را انسان شناسی می داند و می فرماید:
سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق.» [2] .
به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می دهیم تا برای آنان آشكار گردد كه او حق است.
و در آیه ای دیگر انسان شناسی را مطمئن ترین راه هدایت انسان می داند كه او را در مقابل انحرافات آسیب ناپذیر می كند:
«یا ایها الذین امنوا علیكم انفسكم لا یضركم من ضل اذا اهتدیتم»
ای كسانی كه ایمان آورده اید، مراقب خود باشید! اگر شما هدایت یافته اید، گمراهی كسانی كه گمراه شده اند به شما زیانی نمی رساند.
همچنین انسان شناسی موجب تصدیق پیامبران و ایمان به نبوت است و انسانی كه در آفرینش خویش بنگرد و خود مادی خود را به درستی بشناسد، قطعا به معاد مؤمن خواهد شد. و كسی كه خود را به درستی بشناسد و با توانایی ها و ضعف های خود آشنا شود و بداند كه در خسران است و هلوع و منوع و جزوع و ضعیف و عجول و جهول و كفور است، به مصونیت اخلاقی و عملی دست می یابد و در عرصه ی اخلاق نیز موفق خواهد بود و می تواند روابط اجتماعی و خانوادگی و فردی خود را به درستی تنظیم كند.
در صحیفه سجادیه به پرورش هر دو بعد ادراكی و گرایشی انسان یعنی «حس كمال جویی» و «فطرت خداجویی» توجه ویژه ای شده است. امام سجاد (ع) در دعاهای خود با اشاره به فطرت خداجوی انسان می گوید:
«به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد، بی این كه از روی مثال و نمونه ای باشد، سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید و در راه محبت و دوستی به خود برانگیخت.»
برای پرورش این گرایش، ابتدا باید به تقویت آن و برطرف كردن موانعی همچون گرایش های پست، غرایز حیوانی و اشتغالهای روزمره، كه انسان را از شناخت خدای متعال بازمی دارد، بپردازیم. حضرت امام سجاد (ع) درباره این دسته از موانع می فرماید:
«بارخدایا، من داخل در صبح و داخل در شب می شوم در حالی كه اعمال صالح خویش را اندك می بینم. كردارم مرا هلاك ساخته و هوای نفس و خواهشم تباهم گردانیده و شهوات و پذیرفتن خواهش های نفسم مرا بی بهره نموده است.»
همان طور كه ملاحظه می شود، امام (ع) در این فرازها، هوای نفس و شهوات و رفتارهایی را كه از این دو ناشی می شود را به عنوان عوامل اصلی بازدارنده انسان از فطرت خداجویش و مسیر هدایت و سعادت، معرفی می كند.
از دیگر اصول تربیتی نحوه ی ارتباط انسان با دیگر هم نوعان و هم كیشان، به خصوص والدین و فرزندان است.
امام سجاد (ع) در دعاهای خود، هر چه بیشتر فرزندان را نسبت به وظایفشان - از قبیل طاعت، احترام، گذشت از والدین و احسان در حق ایشان - آشنا می سازد و آنان را نسبت به وظایفشان تشویق می نماید.
تخلق به اخلاق الهی، كسب ایمان و تقوا، توكل به او و... همه در گرو شناخت هر چه كاملتر اوست. شناخت سطحی، تمسك و ارتباط ضعیف را اقتضا می كند و برعكس، هر چه شناخت وسیع تر و عمیق تر گردد، زمینه ارتباط مستحكم تر می شود.
بدین منظور امام (ع) در دعاهای بسیاری به مسأله «خداشناسی» پرداخته و با اشاره به موضوعاتی چون توحید و مراتب آن، ذات و صفات خدا (كه پیش از این بیان شد) در تقویت و تعمیق شناخت ما كمك می كند.
همچنین خودشناسی در تربیت انسان، از ابعاد مختلف دارای اهمیت است. اینكه انسان بفهمد موجودی است دو بعدی كه هم دارای فطرت است و هم طبیعت گرا است، و درك این موضوع كه فطرت او دارای ابعاد ادراكی و گرایشی است، نقطه ی بسیار مهمی برای شروع حركت و تكامل در مسیر زندگی است. چون موجب می شود هر كس با شناخت نقاط قوت و نقاط ضعف خود بفهمد كه چگونه به ترقی و تعالی می رسد و از كدام سمت و سو ضرر و زیان می بیند و خطرگاه ها كجاست.
لذا، قرآن مجید یكی از راه های معرفت خدا را انسان شناسی می داند و می فرماید:
سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق.» [2] .
به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می دهیم تا برای آنان آشكار گردد كه او حق است.
و در آیه ای دیگر انسان شناسی را مطمئن ترین راه هدایت انسان می داند كه او را در مقابل انحرافات آسیب ناپذیر می كند:
«یا ایها الذین امنوا علیكم انفسكم لا یضركم من ضل اذا اهتدیتم»
ای كسانی كه ایمان آورده اید، مراقب خود باشید! اگر شما هدایت یافته اید، گمراهی كسانی كه گمراه شده اند به شما زیانی نمی رساند.
همچنین انسان شناسی موجب تصدیق پیامبران و ایمان به نبوت است و انسانی كه در آفرینش خویش بنگرد و خود مادی خود را به درستی بشناسد، قطعا به معاد مؤمن خواهد شد. و كسی كه خود را به درستی بشناسد و با توانایی ها و ضعف های خود آشنا شود و بداند كه در خسران است و هلوع و منوع و جزوع و ضعیف و عجول و جهول و كفور است، به مصونیت اخلاقی و عملی دست می یابد و در عرصه ی اخلاق نیز موفق خواهد بود و می تواند روابط اجتماعی و خانوادگی و فردی خود را به درستی تنظیم كند.
در صحیفه سجادیه به پرورش هر دو بعد ادراكی و گرایشی انسان یعنی «حس كمال جویی» و «فطرت خداجویی» توجه ویژه ای شده است. امام سجاد (ع) در دعاهای خود با اشاره به فطرت خداجوی انسان می گوید:
«به قدرت و توانایی خود آفریدگان را آفرید، و آنان را به اراده و خواست خویش به وجود آورد، بی این كه از روی مثال و نمونه ای باشد، سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید و در راه محبت و دوستی به خود برانگیخت.»
برای پرورش این گرایش، ابتدا باید به تقویت آن و برطرف كردن موانعی همچون گرایش های پست، غرایز حیوانی و اشتغالهای روزمره، كه انسان را از شناخت خدای متعال بازمی دارد، بپردازیم. حضرت امام سجاد (ع) درباره این دسته از موانع می فرماید:
«بارخدایا، من داخل در صبح و داخل در شب می شوم در حالی كه اعمال صالح خویش را اندك می بینم. كردارم مرا هلاك ساخته و هوای نفس و خواهشم تباهم گردانیده و شهوات و پذیرفتن خواهش های نفسم مرا بی بهره نموده است.»
همان طور كه ملاحظه می شود، امام (ع) در این فرازها، هوای نفس و شهوات و رفتارهایی را كه از این دو ناشی می شود را به عنوان عوامل اصلی بازدارنده انسان از فطرت خداجویش و مسیر هدایت و سعادت، معرفی می كند.
از دیگر اصول تربیتی نحوه ی ارتباط انسان با دیگر هم نوعان و هم كیشان، به خصوص والدین و فرزندان است.
امام سجاد (ع) در دعاهای خود، هر چه بیشتر فرزندان را نسبت به وظایفشان - از قبیل طاعت، احترام، گذشت از والدین و احسان در حق ایشان - آشنا می سازد و آنان را نسبت به وظایفشان تشویق می نماید.
[1] مراحل اخلاق در قرآن/ ج اول / ص 341.
[2] سوره مباركه فصلت / آيه 53.